Michał Boym: pierwszy sinolog

Zarówno dla Polaków, jak i dla Chińczyków Boym jest postacią niezwykle ważną i zarazem barwną. Jego poświęcenie i oddanie cesarskiej sprawie budzi podziw. Boym był nie tylko misjonarzem, ale także nieustraszonym podróżnikiem – jego biografia mogłaby z pewnością stać się kanwą niejednej filmowej opowieści. (…)

Michał Boym, dodający do swojego podpisu zawsze »Polonus«, jest kluczową dla sinologii, medycyny i botaniki tego okresu postacią, przez wielu badaczy uważany za twórcę podstaw sinologii.

Krzysztof Jóźwiak, Michał Boym: Marco Polo ze Lwowa, Rzeczpospolita, 2018.

• 

• 

Urodził się w 1612 roku we Lwowie. Jego ojciec był nadwornym lekarzem króla Zygmunta III Wazy, przez co Michał Boym miał kontakt z medycyną od najmłodszych lat. Od dziecka wykazywał zdolności matematyczno-przyrodnicze, był utalentowanym rysownikiem.

• 

• 

Odzyskawszy zdrowie starał się wstąpić do zakonu Jezuitów, aby uczynić zadość złożonym ślubom. Próbował uparcie i przyjęto go za dziesiątym razem. Podjął nauki w Kolegium Jezuickim we Lwowie, a następnie ukończył filozofię i teologię w Krakowie. Pod koniec 1643 roku wyruszył w pierwszą podróż do Azji, a zimę przyszło mu spędzić w Afryce – na wyspie Mozambik – gdzie napisał swoje pierwsze dzieło dotyczące lokalnych zwyczajów, roślin i zwierząt opatrując je własnoręcznie malowanymi akwarelami (angielskie tłumaczenie z łacińskiego oryginału i ilustracje dostępne tutaj).

• 

• 

• 

• 

• 

W dalszą podróż wypłynął wiosną 1644 roku i niedługo dotarł do Makau, portugalskiego miasta na wschodnim wybrzeżu Chin, gdzie szybko nauczył się chińskiego. Rysował i opisywał chińskie rośliny i zwierzęta, sceny z życia Chińczyków, napisał pracę o chińskiej medycynie (skan oryginału dostępny tutaj).

• 

• 

• 

• 

• 

Poza Boymem nie było w Chinach ani w XVII, ani też w XVIII wieku botanika, który sam publikowałby cokolwiek w oparciu o własne obserwacje i doświadczenia.

Edward Kajdański, Michał Boym. Ostatni wysłannik dynastii Ming, Wydawnictwo Polonia, Warszawa 1988, s. 132.

Boym był autorem licznych map Azji,w tym pierwszego europejskiego atlasu Chin pt. Magni Catay zawierającego 18 map poszczególnych chińskich prowincji z rysunkami zwierząt i roślin oraz scen z życia Chińczyków na marginesach (dostępny w wersji cyfrowej na stronie biblioteki watykańskiej). On pierwszy stwierdził, że „Kataj” u Marco Polo, „Serika” u Ptolemeusza i „China” u Portugalczyków to ten sam kraj, co nie było w ówczesnej Europie w żaden sposób oczywiste.

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Kilka lat później cesarz Chin, w obliczu nadchodzącej wojny z Mandżurami, mianował go swoim osobistym ambasadorem i wysłał do papieża z listem od siebie i od swojej żony – cesarzowej Heleny.

• 

Niesnaski Boyma z Portugalczykami zmusiły go do powrotu drogą lądową, śladami Marco Polo. Po drodze, w kościele w mieście Smyrna (obecnie Izmir w Turcji), Boym pierwszy raz publicznie odczytał swoją krótką relację o sytuacji Chin, która prędko odbiła się szerokim echem po Europie.

Stanowiła ona autentyczny ówczesny bestseller. W ciągu dwóch lat od jej pierwszego wydania ukazały się przekłady: włoski, francuski i niemiecki. Relacja weszła do licznych późniejszych kompilacji tłumaczona na język angielski, holenderski, portugalski, hiszpański i inne. Polski przekład ukazał się w druku dopiero w 1756 roku.

Edward Kajdański, Michał Boym. Ostatni wysłannik dynastii Ming, Wydawnictwo Polonia, Warszawa 1988, s. 8.

Publikacja książki bez zgody władz kościelnych, współpraca z ambasadorem Francji (ówczesnym przeciwnikiem Rzymu), rozesłanie listów dotyczących szerzenia chrześcijaństwa w Chinach do kilku europejskich uniwersytetów (w których Boym wyrażał uznanie dla nauk Konfucjusza) oraz reprezentowanie chińskiej dynastii jako poseł, spowodowały w kręgach kościelnych dygnitarzy wrogość wobec Boyma, który na audiencję w Watykanie czekał kilka lat zesłany do odosobnienia w Loreto. Został zaproszony do Watykanu dopiero, gdy zmarł niechętny mu Innocenty X, a nowym papieżem został Aleksander VII, który odpisał na listy cesarza. Boym bezzwłocznie wyruszył z powrotem do Azji.

• 

• 

W 1656 roku w Wiedniu została opublikowana Flora Chin Michała Boyma – pierwsza w historii europejska praca naukowa o roślinach i zwierzętach Chin ilustrowana pięknymi ilustracjami misjonarza, w niektórych wydaniach malowana ręcznie akwarelą.

Drugie opublikowane dzieło Boyma – Flora Chin – (…) było pierwszą w Europie publikacją dotyczącą przyrody Dalekiego Wschodu i Azji Południowo-Wschodniej. Jego objętość co prawda nie jest imponująca, jednakże przez blisko sto lat zawarte w nim informacje o florze i faunie Chin oraz ilustrujące ją ryciny były jedynymi znanymi w Europie materiałami na ten temat. Wielokrotnie przedrukowywali ją twórcy poczytnych kompilacji, a także wykorzystywali autorzy  znający Chiny z własnego pobytu: J. Nieuhof, A. Kircher, J. Jonston, M. Thevenot, O. Dapper, L. Le Cromte, P. Van der Aa, J. Ogilby, J. B. De Halde, wreszcie J. Green i T. Astley. Kompilacja tego ostatniego zawierająca kilkanaście rysunków z Flory Chin Boyma, ukazała się w Londynie w latach 1743-1749, a więc prawie wiek po publikacji Boyma.

Edward Kajdański, Michał Boym. Ostatni wysłannik dynastii Ming, Wydawnictwo Polonia, Warszawa 1988, s. 130.

• 

• 

• 

Boym jako pierwszy w historii badacz europejski opisał wiele gatunków azjatyckich roślin, takich jak drzewo chlebowe, persymon (rodzący popularne owoce szaron lub kaki), liczi, bananowiec czy lokwat (inaczej: nieśplik japoński).

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Dzieła Boyma były wielokrotnie plagiatowane lub stanowiły źródło dla kolejnych opracowań o Chinach. Było tak w przypadku głośnego dzieła China Illustrata Atanazego Kirchera z 1667 roku, który praktycznie skopiował ilustracje Boyma, czerpiąc garściami z badań i zapisków lwowskiego misjonarza.

• 

• 

• 

Michał Boym napisał również pierwsze europejskie traktaty naukowe o medycynie chińskiej, opisując tam m.in. sposoby diagnostyki chorób, badania tętna oraz chińskie lekarstwa naturalne. Zostały one wydane po śmierci Boyma jedynie fragmentami pod tytułami Specimen Medicinae Sinicae oraz Clavis medica ad Chinarum doctrinam de pulsibusi. Rękopisy traktatów Boym powierzył przyjacielowi niedługo przed śmiercią, aby ten dowiózł je do Europy. Wpadły jednak po drodze w ręce Andreasa Cleyera, niemieckiego handlarza w służbie sił holenderskich, a zarazem najsłynniejszego plagiatora dzieł Boyma, który wydał je drukiem przypisując sobie autorstwo (szczegółowy opis dzieła i historii plagiatu tutaj).

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Kiedy Boym wrócił z listami papieża do Chin, zastał je niemal całkowicie podbite przez Mandżurów. Musiał przeprawić się z miasta Hanoi w Wietnamie przez góry, aby dotrzeć do ostatnich sił dynastii Ming z cesarzem na czele, jednak nikt nie chciał podjąć się roli przewodnika. Boym wyruszył w niebezpieczną podróż z wieloletnim przyjacielem i towarzyszem podróży, Andrzejem Czengiem. Do cesarza jednak nie dotarł – zmarł z wyczerpania. Pochował go Andrzej Czeng, ale mogiły nigdy nie odnaleziono.

• 

• 

Źródła:

• Edward Kajdański, Michał Boym. Ostatni wysłannik dynastii Ming, Warszawa 1988.
• Edward Kajdański, Michał Boym. Ambasador Państwa Środka, Warszawa 1999.
• Monika Miazek, Flora Sinensis Michała Boyma SI, Gniezno 2005, publikacja dostępna w całości tutaj.
• Walter Simon, The Attribution to Michael Boym of Two Early Achievements of Western Sinology, w czasopiśmie Asia Major, nr 7/165/1959, dostępny w całości tutaj.
• Krzysztof Jóźwiak, Michał Boym: Marco Polo ze Lwowa, Rzeczpospolita, 2018, artykuł dostępny w całości tutaj.
• Włodzimierz Kalicki, Jak polski jezuita ratował chińskie cesarstwo. Nasi tam byli, Duży Format, Gazeta Wyborcza 2016, artykuł dostępny w całości tutaj.
• Mateusz Będkowski, Michał Boym – w służbie Jego Cesarskiej Mości, ostatniego władcy Chin z dynastii Ming, Histmag 2017, artykuł dostępny w całości tutaj.
• 梁志成来源, 明末有位外国人，研究中国文化比马可波罗深入，还为中国献出生命, 《百家讲坛》2018, artykuł dostępny w całości tutaj.
• 由 历史有妖气 發表于历史, 这个欧洲人成为明朝最后一个外交官，花了10年时间，只为反清复明, 2019, artykuł dostępny w całości tutaj.
• Teksty i opracowania ze strony www.michalboym.pl dostępne tutaj.

W artykule zostały wykorzystane tłumaczenia dzieł Boyma z łaciny na polski z książek Edwarda Kajdańskiego i Moniki Miazek. Przy przygotowaniu artykułu korzystaliśmy z konsultacji sinologa Jakuba Filipa.

Ilustracje i oprawa graficzna: Małgorzata Bochniarz-Różańska

Tekst: Filip Jegliński